Krismas iti Filipinas: Idi ken Ita

Dadduma Pay...

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

TI laeng pagilian a Filipinas ti kakaisuna a Catholic nation iti Asia. Ti pannakarambak ti Paskua iti Filipinas ti makuna a kabayagan iti intero a lubong. Iti simbaan, mangrugi ti pannakarambak ti Paskua manipud Disiembre 16 agingga iti Enero 6 iti sumuno a tawen. Ngem ti pudno a panangrugi ti selebrasion ket nasapsapa ken agngudo iti nabaybayag.

Ti sentro ti panangrambak ti Paskua dagiti dadduma a Katoliko a nasion ket iti laeng Disiembre 25, kaaldawan a mismo ti Paskua, ken iti piesta ti Epipania, Enero 6.

Iti Filipinas, awan sardayna a selebrasion iti tiempo ti Paskua. Ragragsak, a no maminsan, mayalud-od pay agingga iti Pebrero 2. Kunada nga iladawanna ti kinagarbo a buya idinto a kuna met ti sabali a nalabes a panaggastos.

Naidumduma ti Paskua iti Filipinas. Naisangsangayan.

Adda sumagmamano a paggigiddiatan ti kangrunaan a pagibatayan dagiti Katoliko iti wagas a panagrambak ti Paskua. Daytoy itdenna ti lokal a karakterismo ti Filipino Christmas. Kas pagarigan, ti siam nga agsapa a misa manipud Disiembre 16- 24, a maawagan iti "Misa de Gallo."

Ti balikas naadaw iti termino ti Espaniol [Spanish term] a kayatna a sawen "Misa dagiti Kawitan/Mass of the Roosters." Naawagan a kasta gapu ta maaramid ti misa iti agsapa, oras nga idi, nangruna kadagiti                        nasulinek a barangay, nga isu ti pagdammuan a panagtaraok ti kawitan apaman a marikna ken makitana ti isisiray ti umuna a raya ti lawag ti init.

Idi un-unana, ti taraok ti kawitan ti mangriing iti maysa a mannalon tapno masapa a bumangon ken mapan iti kataltalonan. Para kadagiti mannalon, makatulong daytoy a taraok ti kawitan iti nasapa a panagriingda iti bigat tapno maliklikan ti kinadarang ti init no kas bilang maladawda a sumalog iti talon.

Dagiti Espaniol ti nangirugi ti Roman Catholicism iti Filipinas idi 16th century. Insuro dagitoy a papadi nga Espaniol kadagiti Filipino no kasano ti agdaton iti siam nga aldaw a panagkararag iti pannakayanak ni Jesus. Kasta met nga insuro dagitoy a papadi dagiti Filipino nga irugi ti aldaw iti kararag sakbay ti trabaho. Nupay kasta, mapapati idi maselebraran ti misa sakbay nga agturong dagiti mannalon iti kataltalonan.

Ket gapu ti Misa de Gallo, timmaud dagiti paglakuan ti kankanen iti plaza wenno parke nga asideg iti simbaan a masansan a pagnaan ken pagdaliasatan dagiti tao a mapan makimisa. Agpapan kadagitoy, nagbalinen a praktis ken nakaugalian ti aglako kalpasan ti nasapa a misa.

Iti pasetna ti Bisaya ken Mindanao, agiserbi dagiti babbai iti nasao a paglakuan iti hot sikwate [ti natibo a tsokolate a mainum] nga adda kannayonna a puto-maya wenno bibingka.

Iti pasetna ti Luzon, maiserbi dagiti bukod a luto a kankanen. Kadagiti naprogreso a siudad, pinagbalinda a dadakkel dagiti babassit idi a pagatagilakuan.

Ken idi panawen ti Espania iti Filipinas, agpabuya dagiti Filipino iti entablado iti aldaw ti Paskua. Iparang wenno iladawanda ni Maria ken Jose nga agsapsapul iti pagdagusan. Mapan agsursor dagitoy nga aktor ken aktres [Jose ken Maria] iti komunidad tapno agtuktok iti ridaw ti tunggal balay. Iti tunggal balay, nadekorasionan ti sukog sinan-bituen a maawagan iti "parol," tapno daytoy ti mangsilnag ken manglawag ti pagdalanan da Maria ken Jose.

Naawagan daytoy a pabuya iti "Panunuloyan." Mapapati a nabayagen nga inaramid daytoy dagidi nagkauna a kristianos ngem manmano laeng ti makaammo ti daytoy a pabuya iti pasetna ti Luzon. Ngem nagtultuloy ti pannakaisab-it dagiti parol iti tawa. Nagbalin a popular a tradision. Iti agdama, nagwarasen iti intero a Filipinas daytoy a panagipabuya wenno panangibitin kadagiti parol.

Adda met dagiti gangannaet a pagilian a nangimpluensia ken nangipaay ti kontribusion iti kostumbre dagiti Filipino ken tradision maipanggep iti Paskua. Kas koma ti nalatak a Santa Claus ken Christmas Tree. Kalikaguman met dagiti ub-ubbing a Filipino ti makakita ti Paskua a "carnival-on-ice!"

Napigsa ti kidag ti Paskua iti pang-sosial, kultural ken komersio iti biag dagiti Filipino. Kas ti panagtitipon dagiti aggaggayyem ken agbabarkada, wenno sangkapamiliaan-- komon nga ar-aramidenen daytoy iti panawen ti Paskua. Adda pay dita ti rekonsiliasion ken resolusion.

Agpada a pangbalay ken publiko a selebrasion, yegna ti panagdedenna ti sibubukel a pamilia ken ti komunidad.

Dakkel met ti pakainaigan ti negosio. No agbayag ti ramrambak, ad-adu ti magastos-- adu met ti mapastrek iti negosio. Ngem saan a problema dayta kadagiti Filipino ti aggastos, nairuamdan. Adda ketdi kinamangngaasi ken kinamagayat nga agari iti puso. Nagbalinen a kaugalian ti agisagut ken umawat iti sagut.

Kuna dagiti lallakay ken babbaket a mapukpukawen daydi daan a buya ken tradision iti pannakarambak ti Paskua iti Filipinas. Kunada a napimpintas idi nga amang ngem ita. Nupay inrugi dagiti Espaniol ti makuna nga umuna a pannakarambak ti Paskua, makuna met a naadaptar ti produkto nga insungsongda kadagiti Filipino.

Kinaagpaysona, ti Paskua iti Filipinas iti agdama ket adun ti nagbaliwanna no ikumpera idi un-unana. Ngem adu met. Wen, adu met ti nangawat a siraragsak ti transpormasion wenno pannakabalbaliwna. Nagbalin a mas moderno, naragragsak ken namarmaris a panagrambak.

Ngem kangrunaan a pasetna, nagtalinaed a relihioso dagiti Filipino.



KRISMAS ITI FILIPINAS; IDI KEN ITA
Rudy Ram. Rumbaoa
wwwtaraontibiag.blogspot.com